Himashankar Temple

ભીમાશંકર મંદિર ભારતના પુણે નજીક  ખેડના 50 કિ.મી. ઉત્તરપશ્ચિમ સ્થિત જ્યોતિર્લિંગ  છે.તે સહ્યાદ્રીની  ટેકરીઓના ઘાટ વિસ્તારમાં શિવાજી નગર (પુણે) થી 127 કિ.મી. ભીમાશંકર ભીમ નદીનો પણ સ્રોત છે, જે દક્ષિણપૂર્વ વહે છે અને રાયચુર નજીક કૃષ્ણ નદી સાથે ભળી જાય છે.

Bhimashankar temple, Maharashtra

ભીમાશંકર મંદિરનું હાલનું માળખું તુલનાત્મક રીતે તાજેતરના મૂળના હોવાનું જણાય છે,  પણ ભીમાશંકરમ (અને ભીમારાત્રી નદી) એ 13 મી સદી સુધીના સાહિત્યમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે. સ્થાપત્યની નાગારા શૈલીમાં બાંધેલું, આ મંદિરનો સભામંડપ 18 મી સદીમા કર્યો હતો. મંદિરનું શિખર પણ નાના ફડનવીસે બનાવડાવ્યું હતું.  મહાન મરાઠા શાસક શિવાજી આ મંદિરની પૂજા અર્ચના માટે ફાળો મોકલતા.  અન્ય શિવ મંદિરની જેમજ આનું ગર્ભગૃહ નીચાણમાં આવેલું છે.

અહીંનું સ્થાપત્ય એકંદરે નવું છે પણ ૧૩મી સદીના સાહિત્યમાં અહીંના ભીમાશંકરમ મંદિર અને (ભીમારથી નદી)નો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. સંત જ્ઞાનેશ્વરે ત્ર્યંબકેશ્વર અને ભીમાશંકરની મુલાકાત લીધી હોવાનું મનાય છે. અહીંના પટાંગણમાં (રોમન શૈલીનો) એક વિશિષ્ટ ઘંટ જોવા મળે છે, આ ઘંટ ચીમાજી અપ્પા (બાજીરાવ પેશ્વા પ્રથમના ભાઈ અને નાનાસાહેબ પેશ્વાના કાકા) દ્વારા ભેટ અપાયો હોવાનું મનાય છે. પોર્ટુગીઝ સામેના યુદ્ધના વિજય પછી ચીમાજી અપ્પાએ વસઈના કિલ્લાના બે વિશાળ ઘંટ લઈ લીધાં. તેમાંનો એક તેમણે અહીં ભીમાશંકરમાં અર્પણ કર્યો અને બીજો વાઈ નજીકના કૃષ્ણા નદી કિનારે આવેલા મેનોવાલી શિવ મંદિરને અર્પણ કર્યો.

‘શની’ મંદિરની બહાર બે થાંભલાઓ વચ્ચે એક પ્રાચીન વિશાળ પોર્ટુગીઝ ઘંટ આવેલો છે. મંદિરની પાછળ એક નાનો માર્ગ છે જે આપણને નદીની કિનારે દોરી જાય છે. મંદિરની બહાર ટેકરીના દર્શન થાય છે. તે સિવાય ગઢ પણ જોઈ શકાય છે.

મહારાક્ષસનો સંહાર કરવા શિવજીએ પોતાનું વિશાળ રુદ્રરૂપ ધારણ કર્યું. એક તબક્કે તો ત્રિપુરાસુર પણ શિવજીનું આ પ્રલયકારી રૂપ જોઈને ભયભીત બન્યો, છતાં તેણે યુદ્ધ ચાલુ રાખ્યું. આ યુદ્ધ લાંબો સમય ચાલ્યું. છેવટે કાર્તિક પૂર્ણિમા (દેવદિવાળી) ના દિવસે શિવજીએ પોતાના શસ્ત્રથી ત્રિપુરાસુરનો વધ કર્યો.

ભયાનક યુદ્ધથી થાકેલા શિવજી પોતાના નિવાસસ્થાન કૈલાસ જઈ રહ્યા હતા, ત્યારે વિશ્રામ લેવા થોડોક સમય સહ્યાદ્રિ પર્વતની ઊંચી જગ્યા પર બેઠા. આ સમયે શિવજીના શરીરમાંથી પરસેવાની સહસ્ત્ર ધારાઓ નીકળીને નીચે પડવા લાગી અને તેનો એક પ્રવાહ બનીને એક કુંડમાં આવીને ભીમરથી નદીના રૂપમાં વહેવા લાગ્યો, જે આગળ જતાં ભગીરથી-ભીમા નદી તરીકે પ્રચલિત થઈ.

ભીમાશંકર – એક એવી જગ્યા છે જ્યાં આધ્યાત્મિક વૈભવ પ્રકૃતિની ભવ્યતા સાથે ભળી જાય છે તે ચોક્કસપણે એક યાત્રાળુ સ્વર્ગ છે મુખ્ય મંદિરો પાસે અન્ય મંદિરો અને મઠો છે. ભીમાશંકરા મંદિર નજીક કમલાજ માટે એક મંદિર છે. કમલાજા પાર્વતીનો અવતાર છે, જેણે ત્રિપુરાસુરા સામેની લડાઇમાં શિવને મદદ કરી હતી. કમલાજાને ભ્રમ દ્વારા કમળનાં ફૂલોની ભેટો સાથે પૂજા કરવામાં આવી હતી.

શાકીની અને દાકિની માટે એક મંદિર છે જે શેતાનને રાક્ષસ સામે યુદ્ધમાં મદદ કરે છે. કૌશિક મહા મુનિએ ત્યાં ‘તપ’ કર્યું હોવાનું કહેવાય છે. જ્યાં તેમણે સ્નાન કર્યું તે સ્થળ મોક્ષકુંડ તીર્થમ કહેવાય છે, જે ભીમાશંકરા મંદિરની પાછળ આવેલું છે. ત્યાં પણ સર્વથા તીર્થ છે, કુશરાનિ તીર્થ છે જ્યાં ભીમ નદી પૂર્વ તરફ વહે છે, તે સિવાય જ્ઞાનકુંડ નામનું પણ સ્થળ છે..

ભીમાશંકર મંદિરનાં દર્શનનો સમય

શ્રી ભીમાશંકરનું મંદિર સવારે ૪.૩૦ કલાકે ખુલે છે. દિવસમાં ત્રણ વખત સવારે ૪.૩૦, સવારે ૪.૩૦અને સાંજે ૭.૦૦ કલાકે આરતી થાય છે. મંદિર રાત્રે ૯.૩૦ કલાકે બંધ થાય છે. બપોરે ૧૨.૩૦ કલાકે મંદિરમાં મહાપૂજા થાય છે. શ્રદ્ધાળુ બપોરે ૩.૦૦ કલાક સુધી ગર્ભગૃહમાં પૂજા-અભિષેક કરી શકે છે.

શ્રી ભીમાશંકરની આસપાસના સ્થળો

શ્રદ્ધાળુઓ માટે લીલીછમ હરિયાળી વચ્ચે વસેલા ભીમાશંકરની યાદ લાંબો સમય માનસપટ પર છવાયેલી જોવા મળે છે. જંગલોની વચ્ચે વસેલા આ જ્યોર્તિલિંગની આસપાસ ઘણા દર્શનીય સ્થળો છે. શ્રી ભીમાશંકર ક્ષેત્રમાં કુલ ૧૦૮ તીર્થ છે, જેમાં સર્વતીર્થ, જ્ઞાાનતીર્થ, મોક્ષતીર્થ, પાપમોચનતીર્થ, ક્રીડાતીર્થ, ભીમા, ઉદ્ગમતીર્થ, અમૃતતીર્થ, ગુપ્ત ભીમેશ્વર, સાક્ષી વિનાયક વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

આ મંદિર અવિનયી ઉડ્ડયન સિટાડેલ ત્રિપુરાસ સાથે સંકળાયેલ રાક્ષસ ત્રિપુરાસુરાને મારી નાખતા શિવની દંતકથા સાથે નજીકથી સંકળાયેલા છે. એવું કહેવામાં આવે છે કે શિવને ‘ભીમ શંકરાચાર્ય’ સ્વરૂપમાં રહેવાનું કહેવામાં આવે છે, દેવતાઓની વિનંતી પર, સહ્યાદ્રી ટેકરીઓના શિખર પર, અને યુદ્ધ પછી તેના શરીરમાંથી જે પરસેવો આવે છે તે કહેવાય છે કે ભીમરથી નદીનું નિર્માણ થયું છે.

મંદિરનો ગોપુરા-શિખર નન ફડનવીસ દ્વારા બનાવવામાં આવ્યો હતો. મહાન મરાઠા શાસક શિવાજીએ પણ પૂજા સેવાઓના અમલ માટે, આ મંદિરમાં એન્ડોવમેન્ટ્સ બનાવ્યું હોવાનું કહેવાય છે. આ વિસ્તારમાં અન્ય શિવ મંદિરોની જેમ, પવિત્રસ્થાન નીચા સ્તરે છે. ‘શનિ મંદિર’ ભીમાશંકરના મંદિરના મુખ્ય સંકુલની અંદર આવેલું છે.